Fiil (Eylem)

Fiiller (Eylemler)

Bir eylemi, bir durumu veya bir oluşu anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir. Fiiller kip (zaman) ve kişi (şahıs) eklerini alarak çekimlenir.

⇒ Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için “-me /-ma” olumsuzluk ekini ya da “-mak / -mek” mastar ekini kullanırız. Eğer bir kelimeye, “-me /-ma” olumsuzluk ekini ya da “-mak / -mek” mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir; getiremiyorsak o kelime isimdir.

Fiiller konusunu anlamları ve yapıları bakımından birkaç başlık altında incelemek mümkündür

Fiillerin Anlam Özellikleri (İş, Oluş ve Durum Fiilleri)

KONU BAŞLIKLARI

1. İş (Kılış) Fiili
2. Durum Fiili
3. Oluş Fiili

   Anlamlarına Göre Fiiller

   İş, oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir.

   Fiiller anlattıkları hareketin özelliğine göre iş fiilleri, oluş fiilleri ve durum fiilleri olmak üzere üç grupta incelenir:
   

   Anlamlarına Göre Fiiller Kavram Haritası

   1. İş (Kılış) Fiilleri

   Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. Bu fiillerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) vardır.

   Bir cümlede özneyi (yani işi yapan kişiyi) bulmak için yükleme “kim, ne?” sorularından birini sorarız. Özneyi bulduktan sonra öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne olup olmadığını bulmak için ise yükleme “ne, neyi, kimi?” sorularından birini sorarız. Eğer fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alabiliyorsak bu fiil, iş (kılış) fiilidir.

   Örnek

   » Annem bize kitap okudu.
   Yukarıdaki cümlede yükleme “kim okudu?” sorusunu sorarak özneyi (annem) buluyoruz ve yükleme “ne okudu?” sorusunu yönelttiğimizde “kitap” cevabını alıyoruz. Bu cümlede “kitap” sözcüğü nesnedir ve öznenin (annenin) yaptığı işten etkilen varlıktır. Sonuç olarak “okuma” fiili nesne alabildiği için iş (kılış) fiilidir.

   » Kardeşim evin camını kırdı. (neyi kırdı? → evin camını (nesne) ⇒ iş fiili)
   » anlatmak (neyi anlatmak? → derdini (nesne) | ne anlatmak? → masal (nesne) ⇒ iş fiili)
   » bilmek (neyi bilmek? → cevabı (nesne) ⇒ iş fiili)
   » görmek, sormak, dikmek, atmak, almak, dinlemek, öğrenmek…

   2. Durum Fiilleri

   Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alamayız.

   Durum fiilleri insanların bazen kendi isteğiyle bazense kendi iradesi dışında gerçekleştirdiği fiillerdir ve bitmesi için başka bir fiilin başlaması gerekir.

   Örnek

   » Dün gece erkenden uyumuşum.
   Yukarıdaki cümlede “uyumak” fiili öznenin (ben) uyuma işi sırasındaki sürekliliğini gösterir. Ayrıca uyuma işinin bitmesi için başka bir eylemin (uyanmak) başlaması gerekmektedir. Bu cümlede yükleme “ne uyudu, neyi uyudu, kimi uyudu?” sorusunu yönelttiğimizde hiçbir cevap alamıyoruz. Sonuç olarak “uyumak” fiili nesne alamadığı için durum fiilidir.

   » Arkadaşım yan binada oturuyor. (ne, neyi, kimi oturuyor? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » gitmek (ne, neyi, kimi gitmek? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » ağlamak (ne, neyi, kimi ağlamak? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » gülmek, uyanmak, çıkmak, gitmek, yatmak, uzanmak…

   3. Oluş Fiilleri

   Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillerdir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur.

   Oluş fiilleri, bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.

   Örnek

   » Sonbaharda yapraklar sararır.
   Bu cümlede “sararmak” fiili, öznenin (yapraklar) zaman içerisindeki değişimini anlatır. Yapraklar yeşilden sarıya dönmüş, bir değişim yaşanmıştır. Bu değişim öznenin iradesi dışında, zaman içerisinde kendiliğinden olmuştur. “sararmak” fiili, öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.

   » Kuzenim, görmeyeli çok büyümüş. (Kendiliğinden oluşan değişim ⇒ oluş fiili)
   » yaşlanmak, uzamak, ağarmak, paslanmak, solmak, acıkmak…

   • Örnek Soru
   • Çözüm

   Aşağıdaki altı çizili fiillerden hangisi oluş bildirmektedir?

   • A) Babam eve bir elektrikçi çağırmış.
   • B) Evine yeni bir bilgisayar almış.
   • C) Kardeşim bu sabah çok geç uyandı.
   • D) Sulamayınca bütün çiçekler solmuş.
   
   

    

   
   

   Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller)

    

   KONU BAŞLIKLARI

   1. Basit Fiiller
   2. Türemiş Fiiller
   3. Birleşik Fiiller
      • Kurallı Birleşik Fiiller
      • Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
      • Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

   Yapısına Göre Fiiller

   Yapı bakımından fiiller; basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir:
   
   
   

   1. Basit Fiiller

   Yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için basit fiiller çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.

   Örnek

   git	–	miş	–	ler	–	di
   fiil kökü		öğrenilen geçmiş zaman kip eki		kişi eki		duyulan geçmiş zaman kip eki
   		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “git-” fiili sadece çekim eki almıştır, hiçbir yapım eki almamıştır. Bu yüzden “git-” fiili basit fiildir.

   » Sabahları erken kalkar.
   Bu cümlede “kalk-“fiili “-(a)r” geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. “Kalk-” fiili çekim eki dışında hiçbir ek almadığından basit fiildir.

   » Her gün kitap okumalısınız.
   Bu cümledeki “oku-” fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Hiçbir yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için “okumalısınız” fiili yapısına göre basit fiildir.

   » Kış bu yıl erken gelecekmiş.
   Bu cümlede “gel-” fiili gelecek zaman kip eki (-ecek) ve duyulan geçmiş zaman kip eki (-miş) almıştır. Dolayısıyla basit yapılı bir fiildir.

   2. Türemiş Fiiller

   Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller, aynı zamanda fiil gövdesidir.

   Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
   1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller
   2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller

   2.1. İsimden Türemiş Fiiller

   İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

   Örnek

   güzel	–	leş	–	miş
   isim kökü		isimden fiil yapan ek		öğrenilen geçmiş zaman kip eki
   		yapım eki		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “güzelleşmiş” sözcüğünün kökü “güzel”dir. Bu isim “-leş” yapım ekini alarak “güzelleş(mek)” fiilini oluşturmuştur. “-leş” eki bir isimi fiil haline getirmiştir. “güzelleşmiş” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.

   » gözle-, azal-, kana-, benimse-, sula, sivril-…
   Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler isimlere gelerek onları fiil yapmıştır. İsimlere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri sözcüğün anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü isimden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.

   2.2. Fiilden Türemiş Fiiller

   Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

   Örnek

   sev	–	il	–	ir
   fiil kökü		fiilden fiil yapan ek		geniş zaman kip eki
   		yapım eki		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “sevilir” sözcüğünün kökü “sev(mek)” fiilidir. Bu fiil “-il” yapım ekini alarak “sevil(mek)” fiilini oluşturmuştur. “-il” eki “sev-” fiilininin anlamını değiştirerek yeni bir fiil haline getirmiştir. “sevilir” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.

   » çıkar-, söndür-, kanat-, sarıl-, giriş-, görün-…
   Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler fiillere gelerek onları yeni fiillere dönüştürmüştür. Fiillere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri fiilin anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü fiilden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.

   3. Birleşik Fiiller

   Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

   Birleşik fiiller üç grupta incelenir:

   3.1. Kurallı Birleşik Fiiller

   İki fiilin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller de kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.

   Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

   3.1.1. Yeterlilik Fiili

   Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya “olasılık” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda ise “rica” anlamı katar.

   Örnek

   » Öğretmeniyle konuşabilmiş.
   cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
   » Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
   » Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
   » Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
   » Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)

   » Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:

   Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
   Başarabilirim             → Başaramam
   Açabilirim                 → Açamam
   Okuyabilir                 → Okuyamaz

   Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
   Yazabilirim               → Yazamayabilirim
   Gelebilirim                → Gelemeyebilirim

   3.1.2. Tezlik Fiili

   Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.

   Örnek

   » Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
   cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
   » Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
   » Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)

   » Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
   “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:

   Olumlu	1. Olumsuz	2. Olumsuz
   Alıverdi	Alıvermedi	Almayıverdi

   Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.

   3.1.3. Sürerlik (Süreklilik) Fiili

   Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.

   Örnek

   » Siz resimli kitaplara bakadurun.
   cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
   » Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
   » Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.

   » Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

   3.1.4. Yaklaşma Fiili

   Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.

   Örnek

   » Bir genç havuzda boğulayazdı.
   cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
   » Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.

   » Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

   3.2. Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

   İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.

   Örnek

   » Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
   » Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
   » Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
   » Mevla bize yardım eylesin.
   » Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.

   NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.

   Örnek

   » Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
   » Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)

   3.3. Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller

   En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.

   Örnek

   » Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
   cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
   » Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
   » Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
   » Bunları söylemeye dilim varmıyor.

    

Fiiller (Eylemler)

Bir eylemi, bir durumu veya bir oluşu anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir. Fiiller kip (zaman) ve kişi (şahıs) eklerini alarak çekimlenir.

⇒ Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için “-me /-ma” olumsuzluk ekini ya da “-mak / -mek” mastar ekini kullanırız. Eğer bir kelimeye, “-me /-ma” olumsuzluk ekini ya da “-mak / -mek” mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir; getiremiyorsak o kelime isimdir.

Fiiller konusunu anlamları ve yapıları bakımından birkaç başlık altında incelemek mümkündür:

FİİLLER (EYLEMLER)

Fiillerin Anlam Özellikleri (İş, Oluş ve Durum Fiilleri)

KONU BAŞLIKLARI

1. İş (Kılış) Fiili
2. Durum Fiili
3. Oluş Fiili

   Anlamlarına Göre Fiiller

   İş, oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir.

   Fiiller anlattıkları hareketin özelliğine göre iş fiilleri, oluş fiilleri ve durum fiilleri olmak üzere üç grupta incelenir:
   

   Anlamlarına Göre Fiiller Kavram Haritası

   1. İş (Kılış) Fiilleri

   Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. Bu fiillerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) vardır.

   Bir cümlede özneyi (yani işi yapan kişiyi) bulmak için yükleme “kim, ne?” sorularından birini sorarız. Özneyi bulduktan sonra öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne olup olmadığını bulmak için ise yükleme “ne, neyi, kimi?” sorularından birini sorarız. Eğer fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alabiliyorsak bu fiil, iş (kılış) fiilidir.

   Örnek

   » Annem bize kitap okudu.
   Yukarıdaki cümlede yükleme “kim okudu?” sorusunu sorarak özneyi (annem) buluyoruz ve yükleme “ne okudu?” sorusunu yönelttiğimizde “kitap” cevabını alıyoruz. Bu cümlede “kitap” sözcüğü nesnedir ve öznenin (annenin) yaptığı işten etkilen varlıktır. Sonuç olarak “okuma” fiili nesne alabildiği için iş (kılış) fiilidir.

   » Kardeşim evin camını kırdı. (neyi kırdı? → evin camını (nesne) ⇒ iş fiili)
   » anlatmak (neyi anlatmak? → derdini (nesne) | ne anlatmak? → masal (nesne) ⇒ iş fiili)
   » bilmek (neyi bilmek? → cevabı (nesne) ⇒ iş fiili)
   » görmek, sormak, dikmek, atmak, almak, dinlemek, öğrenmek…

   2. Durum Fiilleri

   Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alamayız.

   Durum fiilleri insanların bazen kendi isteğiyle bazense kendi iradesi dışında gerçekleştirdiği fiillerdir ve bitmesi için başka bir fiilin başlaması gerekir.

   Örnek

   » Dün gece erkenden uyumuşum.
   Yukarıdaki cümlede “uyumak” fiili öznenin (ben) uyuma işi sırasındaki sürekliliğini gösterir. Ayrıca uyuma işinin bitmesi için başka bir eylemin (uyanmak) başlaması gerekmektedir. Bu cümlede yükleme “ne uyudu, neyi uyudu, kimi uyudu?” sorusunu yönelttiğimizde hiçbir cevap alamıyoruz. Sonuç olarak “uyumak” fiili nesne alamadığı için durum fiilidir.

   » Arkadaşım yan binada oturuyor. (ne, neyi, kimi oturuyor? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » gitmek (ne, neyi, kimi gitmek? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » ağlamak (ne, neyi, kimi ağlamak? → cevap yok ⇒ durum fiili)
   » gülmek, uyanmak, çıkmak, gitmek, yatmak, uzanmak…

   3. Oluş Fiilleri

   Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillerdir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur.

   Oluş fiilleri, bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.

   Örnek

   » Sonbaharda yapraklar sararır.
   Bu cümlede “sararmak” fiili, öznenin (yapraklar) zaman içerisindeki değişimini anlatır. Yapraklar yeşilden sarıya dönmüş, bir değişim yaşanmıştır. Bu değişim öznenin iradesi dışında, zaman içerisinde kendiliğinden olmuştur. “sararmak” fiili, öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.

   » Kuzenim, görmeyeli çok büyümüş. (Kendiliğinden oluşan değişim ⇒ oluş fiili)
   » yaşlanmak, uzamak, ağarmak, paslanmak, solmak, acıkmak…

   • Örnek Soru
   • Çözüm

   Aşağıdaki altı çizili fiillerden hangisi oluş bildirmektedir?

   • A) Babam eve bir elektrikçi çağırmış.
   • B) Evine yeni bir bilgisayar almış.
   • C) Kardeşim bu sabah çok geç uyandı.
   • D) Sulamayınca bütün çiçekler solmuş.
   
   

    

   
   

   Yapılarına Göre Fiiller (Basit, Türemiş ve Birleşik Fiiller)

   KONU BAŞLIKLARI

   1. Basit Fiiller
   2. Türemiş Fiiller
   3. Birleşik Fiiller
      • Kurallı Birleşik Fiiller
      • Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
      • Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

   Yapısına Göre Fiiller

   Yapı bakımından fiiller; basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olmak üzere üç grupta incelenir:
   
   
   

   1. Basit Fiiller

   Yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için basit fiiller çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.

   Örnek

   git	–	miş	–	ler	–	di
   fiil kökü		öğrenilen geçmiş zaman kip eki		kişi eki		duyulan geçmiş zaman kip eki
   		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “git-” fiili sadece çekim eki almıştır, hiçbir yapım eki almamıştır. Bu yüzden “git-” fiili basit fiildir.

   » Sabahları erken kalkar.
   Bu cümlede “kalk-“fiili “-(a)r” geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. “Kalk-” fiili çekim eki dışında hiçbir ek almadığından basit fiildir.

   » Her gün kitap okumalısınız.
   Bu cümledeki “oku-” fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Hiçbir yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için “okumalısınız” fiili yapısına göre basit fiildir.

   » Kış bu yıl erken gelecekmiş.
   Bu cümlede “gel-” fiili gelecek zaman kip eki (-ecek) ve duyulan geçmiş zaman kip eki (-miş) almıştır. Dolayısıyla basit yapılı bir fiildir.

   2. Türemiş Fiiller

   Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller, aynı zamanda fiil gövdesidir.

   Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur:
   1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller
   2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller

   2.1. İsimden Türemiş Fiiller

   İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

   Örnek

   güzel	–	leş	–	miş
   isim kökü		isimden fiil yapan ek		öğrenilen geçmiş zaman kip eki
   		yapım eki		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “güzelleşmiş” sözcüğünün kökü “güzel”dir. Bu isim “-leş” yapım ekini alarak “güzelleş(mek)” fiilini oluşturmuştur. “-leş” eki bir isimi fiil haline getirmiştir. “güzelleşmiş” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.

   » gözle-, azal-, kana-, benimse-, sula, sivril-…
   Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler isimlere gelerek onları fiil yapmıştır. İsimlere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri sözcüğün anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü isimden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.

   2.2. Fiilden Türemiş Fiiller

   Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

   Örnek

   sev	–	il	–	ir
   fiil kökü		fiilden fiil yapan ek		geniş zaman kip eki
   		yapım eki		çekim eki

   Yukarıdaki örnekte “sevilir” sözcüğünün kökü “sev(mek)” fiilidir. Bu fiil “-il” yapım ekini alarak “sevil(mek)” fiilini oluşturmuştur. “-il” eki “sev-” fiilininin anlamını değiştirerek yeni bir fiil haline getirmiştir. “sevilir” sözcüğü yapım eki aldığı için türemiş fiildir.

   » çıkar-, söndür-, kanat-, sarıl-, giriş-, görün-…
   Yukarıdaki kelimelerde altı çizili ekler fiillere gelerek onları yeni fiillere dönüştürmüştür. Fiillere gelerek fiil türeten bu ekler, eklendikleri fiilin anlamını değiştirmiştir, bu yüzden bu ekler yapım ekleridir. Yukarıdaki fiillerin tümü fiilden fiil yapım eklerini aldıkları için türemiş fiildir.

   3. Birleşik Fiiller

   Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiil denir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

   Birleşik fiiller üç grupta incelenir:

   3.1. Kurallı Birleşik Fiiller

   İki fiilin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller de kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.

   Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

   3.1.1. Yeterlilik Fiili

   Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya “olasılık” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda ise “rica” anlamı katar.

   Örnek

   » Öğretmeniyle konuşabilmiş.
   cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
   » Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
   » Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
   » Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
   » Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)

   » Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:

   Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
   Başarabilirim             → Başaramam
   Açabilirim                 → Açamam
   Okuyabilir                 → Okuyamaz

   Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
   Yazabilirim               → Yazamayabilirim
   Gelebilirim                → Gelemeyebilirim

   3.1.2. Tezlik Fiili

   Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.

   Örnek

   » Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
   cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
   » Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
   » Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)

   » Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
   “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:

   Olumlu	1. Olumsuz	2. Olumsuz
   Alıverdi	Alıvermedi	Almayıverdi

   Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.

   3.1.3. Sürerlik (Süreklilik) Fiili

   Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.

   Örnek

   » Siz resimli kitaplara bakadurun.
   cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
   » Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
   » Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.

   » Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

   3.1.4. Yaklaşma Fiili

   Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.

   Örnek

   » Bir genç havuzda boğulayazdı.
   cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
   » Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.

   » Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

   3.2. Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

   İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.

   Örnek

   » Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
   » Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
   » Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
   » Mevla bize yardım eylesin.
   » Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.

   NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.

   Örnek

   » Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
   » Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)

   3.3. Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller

   En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.

   Örnek

   » Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
   cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
   » Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
   » Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
   » Bunları söylemeye dilim varmıyor.

    

Fiilimsi (Eylemsi)

KONU BAŞLIKLARI

1. İsim-Fiil (Mastar)
2. Sıfat-Fiil (Ortaç)
3. Zarf Fiil (Bağ-Fiil, Ulaç)
   

   FİİLİMSİ (EYLEMSİ)

   Fiillere getirilen birtakım eklerle oluşturulan; fiillerin isim, sıfat, zarf şeklini yapan sözcüklere fiilimsi denir.

   Fiilimsiler, eylemden türeyen, ancak eylemin bütün özelliklerini göstermeyen sözcüklerdir. Bunlar bir fiil gibi olumsuz yapılabilir; ancak bir fiil gibi çekimlenemez.

   Örneğin; “silmek” fiilini “siliyorum” biçiminde çekimleyebiliriz; ama “silen” sıfat-fiilini “sileniyorum” biçiminde çekimleyemeyiz.

   Fiilimsiler, fiillere getirilen “fiilimsi ekleri” ile ortaya çıkarlar. Yani fiiller bazı ekler sayesinde fiilimsi olurlar. Bu ekler fiilden isim yapma ekleri olarak da bilinir ki bunlar eklendiği fiili isim soylu sözcük yaparak o sözcüğün cümlede “isim, sıfat ve zarf” görevinde kullanılmasını sağlarlar. (Fiilimsiler, fiilden isim yapma eki aldıkları için türemiş bir sözcük olarak kabul edilirler.)

   Özellikleri:

4. Eylemlerden türetilir; eylem anlamını yitirmediklerinden mastar eki (-mek, -mak) alabilirler.
5. Olumsuzluk eki (-me, -ma) alabilirler.
6. Fiillerin aldığı “fiil çekim eklerini” yani şahıs ekleri, haber ve dilek kiplerini alamazlar.
7. Yarım yargı bildirir, yan cümlecikte yüklem olurlar. Yan cümlecikte özne, tümleç gibi öğeler bulunabilir. Geçişli olanlar nesne de alabilirler.
8. Cümlede ad soylu sözcük (ad, sıfat, zarf) gibi görev yaparlar.

Fiilimsiler üçe ayrılır:

1. İsim-Fiil (Mastar)
2. Sıfat-Fiil (Ortaç)
3. Zarf Fiil (Bağ-Fiil, Ulaç)

1. İSİM-FİİL (MASTAR)

Fiillere getirilen “-ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş” ekleriyle yapılır. Bu ekleri, aklımızda daha kolay kalması için “-iş,-me,-mek” veya “-ma,-ış,-mak” şeklinde kodlayabiliriz. Bu ekler fillere gelerek onları cümle içinde “isim” yaparlar. İsim-fiiller, fiillerin isim gibi kullanılabilen şekilleridir.

 

» İsim – fiiller, isim çekim eklerini alabilir.

 

» İsim – fiiller, olumsuzluk ekini almış fiillerle karıştırmamalıdır.

 

» İsim fiil eki almış olmasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı haline gelmiş sözcükler vardır. Bunlar fiilimsi olarak kabul edilmezler.

 

2. SIFAT-FİİL (ORTAÇ)

Fiillere getirilen “-an, -en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -acak, -ecek, -mış, -miş, -muş, -müş” ekleriyle yapılır. Bu ekleri, aklımızda daha kolay kalması için “-an,-ası,-mez,-ar,-dik,-ecek,-miş“ şeklinde kodlayabiliriz. Çoğu zaman sıfat görevinde kullanılırlar. Varlıkları niteledikleri için sıfat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılan kelimelerdir.

 

» Bazı sözcükler, sıfat – fiil eklerini alarak kalıcı isim olur. Fiilimsi özelliğini kaybeder.

 

» Kimi zaman sıfat – fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. Karıştırmamak için sözcüğün yüklem görevinde mi yoksa sıfat görevinde mi kullanıldığına bakmalıyız.

 

» Sıfat – fiiller niteledikleri isim düştüğünde onun yerine geçerek bir isim gibi kullanılırlar yani adlaşırlar. Sıfat-fiiller adlaşmış olsa bile fiilimsi sayılırlar.

 

3. ZARF-FİİL (BAĞ-FİİL, ULAÇ)

Fiillere getirilen “-ken, -alı (-eli), -madan (-meden), -ince (-ınca, -unca, -ünce), -ip (-ıp, -up, -üp), -arak (-erek), -dıkça (-dikçe, -dukça, -dükçe, -tıkça, -tikçe, tukça, -tükçe), -e… -e (-a… -a), -r… -maz (-r… -mez), -casına (-cesine), -meksizin (-maksızın), -dığında (-diğinde, -duğunda, -düğünde, -tığında, -tiğinde, -tuğunda, -tüğünde)” ekleriyle oluşturulan sözcüklerdir. Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere “ulaç” da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar.

Örnek

» Dereyi görmeden paçaları sıvama.

» El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.

» Kol kesilirken parmak acımaz.

» Çocuklar, konuşa konuşa yanımızdan geçtiler.

» İçeri girer girmez konuşmaya başladı.

» O mahalleden ayrılalı tam üç yıl olmuş.

cümlelerinde altı çizili sözcükler zarf – fiildir.

» Konuşarak halletmeliyiz bütün problemleri.

» Küçükken güle oynaya okula giderdik.

cümlelerinde “konuşarak” ve “güle oynaya” zarf-fiilleri, yüklemi “durum” bakımından etkilemiştir.
» Sizinle İstanbul’a gelince görüşürüz.

» Ders çalışırken uyuyakalmışım.

cümlelerinde ise “gelince” ve “çalışırken” zarf-fiilleri yüklemi “zaman” bakımından nitelemiştir.

Sıfat (Ön Ad)

 

Edatlar (İlgeçler)

 

Cümle içinde sözcükler arasında çeşitli anlam ilgileri kuran ve cümleye değişik anlamlar katan, tek başına bir anlamı olmayan sözcüklerdir. Başlıca ilgeçler şunlardır:

gibi, sanki, göre, kadar, için, üzere, -e doğru, -e karşı, -e karşın, -e rağmen, -e değin, -e dek, -den dolayı, -den başka, ile, yalnız, ancak, sade, sadece, tek, bir, denli, değil…

Şimdi aşağıdaki cümlelerde, belli başlı ilgeçlerin, cümlelere ne gibi anlamlar kattığını görelim:

Gibi

Annem, melek gibi biriydi. (benzerlik)

Zil çaldığı gibi dışarı çıktık. (tezlik)

Birazdan fırtına çıkacak gibi. (tahmin, olasılık)

Sanki

Everest, sanki bir dev çadırdı. (benzerlik)

Babam, sanki seni dinler de! (inanmama)

Sanki birazdan yağmur yağacak. (tahmin, olasılık)

Göre

Kafama göre bir dost bulamadım. (uygunluk)

Sana göre hangimiz suçlu? (kanaat, görüş)

Bu sınav dünküne göre daha kolaymış. (karşılaştırma)

Kadar

Bu işi akşama kadar halletmeliyim. (zaman, süre)

Elmalar yumruğum kadardı. (benzerlik)

Durakta bir saat kadar bekledim. (yaklaşık)

Hiç kimseyi senin kadar sevmedim. (karşılaştırma)

Tilki kadar kurnaz bir adam. (derece, ölçü)

İçin

Ders çalışmak için kütüphaneye gitti. (amaç)

Senin için herkes iyi şeyler söylüyor. (hakkında)

Kardelen, benim için apayrı bir çiçekti. (görecelik)

Trafik sıkıştığı için geç kaldım. (neden-sonuç)

Bu hazırlıkları konuklar için yaptık. (aitlik)

Çocukları için her fedakârlığı yapardı. (uğruna, yoluna)

Üzere

Yarın getirmek üzere arabayı alabilirsin. (şartıyla)

Teşekkür etmek üzere sahneye çıktı. (amacıyla)

Anlaştığımız üzere yarın buluşuruz.   (şekilde, tarzda)

Uçağımız kalkmak üzereydi.  (zaman)

Doğru

Çocuklar sahile doğru yürüyorlar. (yön)

Akşama doğru buralar sakinleşir. (zaman)

Karşı

Güneşe karşı yavaş yavaş yürüyorduk. (yön)

Sabaha karşı köye vardık. (zaman)

Başka

Benden başka herkes maça gitmiş. (dışında, hariç)

Not: “Doğru, karşı, başka” sözcükleri, cümle içinde ilgeç dışında değişik görevler kazanabilir.

İnan bana, doğru söylüyorum. (belirteç)

Sence doğru tarafa mı gidiyoruz? (sıfat)

Sonunda doğruyu buldum. (ad)

 

Burası karşıdan, çok net gözüküyor. (ad)

Evimiz şehrin karşı yakasındaydı. (sıfat)

 

Sana başka, bana başka konuştu. (belirteç)

Bize başka bir adres verdiler. (sıfat)

Bunu başkasından duymuş. (adıl)

İle

Annemler uçakla gelecekmiş. (araç)

Elini bıçakla kesmiş.   (gereç)

Bahçede, arkadaşlarıyla oynuyor. (birliktelik)

Öğretmen, telaşla içeri girdi. (durum)

Ağaçların devrilmesiyle yol kapandı. (neden-sonuç) 

Not: “İle”, yerine “ve” getirilemiyorsa ilgeç; getirilebiliyorsa bağlaç olur.

Şiir ile romanı çok severim. (ile=ve  > bağlaç)

Gençken şiir ile çok ilgilendim.

Bu cümlelerin birincisinde “şiir ve roman” denilebildiği için “ile” bağlaçtır; ikincisinde “ile” yerine “ve” getirilemediği için “ile” ilgeçtir.

Yalnız, Sade, Sadece, Bir, Tek

Dünkü toplantıda yalnız sen yoktun.  (sadece)

Ben bu konuda sade ona inanırım. (yalnız)

Sadece dinlenmek istiyorum.  (yalnız)

Pikniğe bir o gelmemişti. (yalnız)

Tek sen misin sevdiğine kavuşamayan? (yalnız)

Not: “Yalnız” sözcüğü, yerine “ama” getirilebiliyorsa bağlaç olur.

Dün seni çok bekledim; yalnız sen gelmedin. (yalnız=ama > bağlaç)

Bu cümlede “yalnız” yerine “ama” getirilebildiği için “yalnız” sözcüğü bağlaçtır.

Not: “Yalnız, sade, sadece, bir, tek” sözcükleri, cümle içinde ilgeç dışında değişik görevler kazanabilir.

Dedem, yalnız bir insandı. (sıfat)

Sahilde, yalnız dolaşıyordu. (belirteç)

Sade bir görünümü vardı. (sıfat)

Sanatçı, çok sade yaşıyordu. (belirteç)

Onunla bir boydayız.  (sıfat)

Bir sen bir ben biliyoruz bunu. (bağlaç)

Olanları bana bir bir anlattı. (belirteç)

Çocuk, tek kelime konuşmadı. (sıfat)

Herkes gidince ben tek kaldım. (belirteç)

Ancak

Bizi oraya ancak sen götürebilirsin. (sadece)

Bu arabaya ancak on milyar veririm. (en çok)

Not: “Ancak” sözcüğü, cümle içinde değişik görevlerde kullanılabilir.

Çok çalıştım; ancak ödevimi bitiremedim. (ancak=ama > bağlaç)

Misafirler, akşama ancak gelebildiler. (belirteç)

Birinci cümlede, “ancak” sözcüğünün yerine “ama” getirilebildiği için “ancak” bağlaçtır. İkinci cümlede “ancak” eylemin yapılış zamanını belirttiği için belirteçtir.

Rağmen, Karşın, Denli, Değil, Dolayı

Bağırmama rağmen beni duymadı. (tersine olarak)

Fakirliğine karşın hep mutlu biriydi. (tersine olarak)

Seni ölünceye değin unutmayacağım. (zaman)

Yağmur geceye dek devam etti. (zaman)

Beni bu denli sevdiğini bilmiyordum. (derece)

Burası dediğin kadar güzel değil. (olumsuzluk)

Trafikten dolayı sınava geç kaldım. (neden-sonuç)

 

Örnek 1:

“Televizyon reklamları radyo ile yapılanlardan daha etkili oluyor.”

“ile” sözcüğü, aşağıdaki kullanımlardan hangisinde bu cümledekiyle aynı görev ve anlamdadır?

A) Bugün radyo ile televizyonun hayatımızdaki yeri ve önemi yadsınamaz.

B) Ona göre ahlak, düşündüğü ile yaptığı arasındaki benzerliktir.

C) Sinekli Bakkal ile Tatarcık, Halide Edip’in toplumsal konulu iki romanıdır.

D) O, deyimleri ve tekerlemeleri ile İstanbul Türkçesinin güzelliğini yansıtmıştır.

E) Onu en çok ilgilendiren, gazetenin gülmece sayfası ile spor haberleridir.

(1982-ÖSS)

Çözüm:

Cümlede “ile” gördüğümüz yere “ve” getirebiliyorsak “ile” bağlaç; getiremiyorsak ilgeçtir. Örnek cümlede “ile” sözcüğü ilgeç görevinde kullanılmıştır. D seçeneğinde kullanılan “ile” sözcüğü de ilgeç görevindedir.

Cevap D

 

Örnek 2:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “için” kelimesi, “amacıyla, maksadıyla” anlamında kullanılmıştır?

A) Çocuklar için yapmadığı fedakârlık kalmadı, diyorlar.

B) Bu paket arkadaşınız için hazırlanmıştı.

C) O sıralarda Ankara’da olmadığım için olayı bilemiyorum.

D) İki haftalık harçlığını bu kitabı almak için biriktirmiş.

E) Arkadaşınız için herkes aynı şeyleri söylüyor.

(1986-ÖSS)

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde “için” sözcüğünün A’da “uğruna”, B’de “aitlik”, C’de “neden-sonuç”, E’de “hakkında” anlamında kulanıldığtnı görüyoruz. D’de ise “harçlık biriktirme” eyleminin “kitap almak” amacıyla yapıldığını görüyoruz.

Cevap D

 

Örnek 3:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “yalnız” sözcüğü farklı bir görevde kullanılmıştır?

A) Böyle bir evde yalnız oturman sakıncalıdır.

B) Böylesine temiz bir havayı yalnız burada bulabilirsin.

C) Bu toplantıda yalnız kalacağını biliyordun.

D) Bu görüşü senin yalnız savunman daha etkili olurdu.

E) Bu sorunu yalnız çözmek istemen yerinde bir karardır.

(1978)

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde A, C, D ve E de “yalnız” sözcüğünün “oturma, kalacak, savunma, çözmek” eylemsilerini belirttiğinden, belirteç görevinde kullanıldığını görüyoruz. Ancak B’de “yalnız” sözcüğünün “sadece” anlamında kullanıldığından, ilgeç olduğunu görüyoruz.

Cevap B

Bağlaçlar

 

Eş görevli sözcükleri, söz öbeklerini, cümleleri birbirine bağlayan ya da çeşitli anlam ilgileri kuran sözcük veya söz öbekleridir. Başlıca bağlaçlar şunlardır:

ve, veya, ya, ya da, yahut, veyahut, ile, yalnız, ancak, ama, fakat, lakin, ne var ki, de, bile, dahi, ki, öyle ki, öyleyse, oysa, oysaki, ise, madem, mademki, meğer, meğerki, meğerse, yeter ki, halbuki, çünkü, hatta, yoksa, ne… ne, ya… ya, hem… hem, bir… bir, gerek… gerek, ister… ister, olsun… olsun

Ve

Akşam ve sahil, onun şiirlerinin çıkış noktasıydı. (Adları birbirine bağlamıştır.)

Sen ve ben ayrı dünyaların insanlarıyız. (Adılları birbirine bağlamıştır.)

Erhan, saygılı ve zeki bir öğrenciydi. (Sıfatları birbirine bağlamıştır.)

Futbolcular, bitkin ve mutsuz görünüyor. (Belirteçleri birbirine bağlamıştır.)

Eve uğradı ve biraz eşya aldı. (Cümleleri birbirine bağlamıştır.)

İle

Lisedeyken müzik ile resim en sevdiğim dersti.

Eylül ile nisan onun için ayların en güzeliydi.

Veya, Ya, Ya da, Yahut, Veyahut

Bugün veya yarın yola çıkabiliriz.

Misafirimiz akşama gelir diyorsun ya gelmezse?

Bizimle gel ya da evde kalıp ders çalış.

Tatilde kitap okurum yahut geziler yaparım.

Yarın eski okuluma veyahut sinemaya giderim.

Yalnız

Çalışkan bir çocuk; yalnız çok yaramaz. (karşıtlık)

Kitabı alabilirsin; yalnız geri getireceksin. (koşul)

Ancak

Seni dün aradım; ancak sana bir türlü ulaşamadım. (karşıtlık)

Maça gidebilirsin; ancak eve erken dön. (koşul)

Ama

Çok uğraştık; ama onu ikna edemedik. (karşıtlık)

Müzik dinle; ama yüksek sesle değil. (koşul)

Şirin ama çok şirin bir ilçeydi burası. (pekiştirme)

Fakat, Lakin, Ne var ki

Peşinden koştum; fakat yetişemedim. (karşıtlık)

İstediğini al; fakat ziyan etme. (koşul)

Süre bitti; lakin bazı sorular kaldı. (karşıtlık)

Akıllı biri; ne var ki biraz huysuz. (karşıtlık)

Ki

Kardelen ki baharı müjdeler doğaya. (açıklama)

İhtiyacı var ki senden para istiyor. (neden-sonuç)

Konuşsam da beni dinlemez ki… (yakınma)

Bir uyandım ki kar yağmış! (şaşırma)

Herkesi sev ki sen de sevilesin. (koşul)

Not: Bağlaç olan “ki”, ilgi adılı “-ki” ve sıfat yapım eki olan “-ki” ile karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan “ki” sözcük olduğundan ayrı yazılır. İlgi adılı ve sıfat yapım eki olan “-ki” ek olduğundan sözcüğe bitişik yazılır.

Bizim otobüs sizinkinden hızlı gidiyor. (ilgi adılı)

Yarınki gezi iptal edilmiş. (sıfat yapım eki)

Bile, Dahi

O gün, beni sen bile dinlememiştin.   (de)

Benimle bir kelime konuşmadı bile.   (üstelik)

En yakın arkadaşlarım dahi beni unuttu. (de)

De

Ders çalıştı da sınavı kazandı. (neden-sonuç)

Oraya ben de gitmiştim. (eşitlik, gibilik)

Sen de mi Leyla! (şaşırma)

Para kazanacaksın da bize bakacaksın! (alay, inanmama)

Borcunu verme de göreyim seni! (korkutma, tehdit)

Saray da saraymış ha! (övgü, abartma) 

Not: Bağlaç olan “de” her zaman ayrı yazılır ve “te, ta” şekli yoktur. Bir cümlede “de”nin bağlaç mı yoksa hal eki mi olduğunu anlamak istiyorsak; “de”yi cümleden atarak cümleyi yeniden okuruz. Cümlenin anlamında -daralma olabilir- bozulma olmuyorsa “de” bağlaçtır.

Yarın bize gel de o konuyu görüşelim.

Yarın bize gel o konuyu görüşelim.

Bu cümlelerde görüldüğü gibi “de” cümleden atıldığında cümlenin anlamında bir bozulma olmuyor. O halde, “de” cümlede bağlaç görevinde kullanılmıştır.

Aradığın kitap bende var.

Aradığın kitap ben var.

Bu cümlelerde görüldüğü gibi “de” cümleden atıldığında cümlenin anlamında bir bozulma meydana geliyor. O halde “de” cümlede bağlaç değil, durum (hal) ekidir.

Oysa, Oysaki, Halbuki

Oysa gelirsin diye seni ne kadar bekledim, bilemezsin.

Oysaki hepimiz, o akşam aramızda olmanı çok istemiştik.

Hâlbuki çok uysal bir insandır o.

Not: Bazı bağlaçlar cümlenin başında bulunabilir. Bu bağlaçlar, kendinden önceki cümleyi anlamca kendinden sonraki cümleye bağlar.

Oysa ne umutlarla gelmiştik bu şehre!

Bu cümlede “oysa” bağlacı, öncesinde, “Bu şehirde umduğumuz hiçbir şeyi bulamadık.” anlamında bir cümlenin söylendiğini göstermekte ve iki cümleyi birbirine bağlamaktadır.

Madem, Mademki, Meğer, Meğerse

Madem her gün üzecektin, neden sevdin beni?

Mademki gitmeyeceksin, biletini iptal ettir.

Meğer bana söyledikleri hep yalanmış!

Meğerse misafirlerimiz yarın gelecekmiş.

Öyleyse, Çünkü, Hatta, Yoksa, İse

Dediklerime inanmıyorsun; öyleyse benimle konuşma.

Seninle sinemaya gelemeyeceğim; çünkü hastayım.

Dün babam okula gelmiş; hatta birkaç saat bizi beklemiş.

Derslerine çalış; yoksa sınavı kazanamazsın.

O, romandan hoşlanırdı; ben ise şiirden hoşlanırdım.

Ne… ne

Ne adımızı anan var ne halimizi soran. (olumsuzluk) (adımızı anan ve halimizi soran yok)

Ne kış ne yaz, ille de güz ille de güz. (olumsuzluk) (kış ve yaz değil)

Ne küserim ne incinirim, (olumsuzluk) (küsmem de incinmem de)

Not: “Ne… ne” bağlacı, sıfatları ve belirteçleri derecelendiren “ne” belirteci ile karıştırılmamalıdır. Aşağıdaki cümlelerde “ne” sözcüğü belirteç görevindedir

Ne şirin, ne güzel bir köydü burası.

Ne bitkin, ne suskun duruyor bugün herkes.

Bir… bir

Bir sen varsın kalbimde bir de o hatıralar.

Çiçeklerden bir kardeleni bir nilüferi severdi.

Not: “Bir… bir” bağlacı, sıfat ve belirteç olan “bir” ile karıştırılmamalıdır.

Çarşıdan bir kitap, bir defter aldım. (sıfat)

Yaşadıklarını bana bir bir anlattı. (belirteç)

Hem… hem, Ya… ya, Ha… ha, Gerek… gerek, İster… ister

Evimiz hem okula hem yurda çok yakındı.

Ya evde derslerine çalış ya bizimle sahile gel.

Ha o gelmiş ha sen gelmişsin, bizim için aynı.

Gerek sen gerek o, yarın izin kullanabilirsiniz.

İster kitap oku ister müzik dinle.

 

Örnek 1:

Aşağıdakilerden hangisinde “de, da” bağlacı cümleye “eşitlik, gibilik” anlamı katmıştır?

A) O şiiri okumuş da anlayamamış.

B) Bundan sonra özür dilese de affetmem.

C) Gitti de bir mektup bile yazmadı.

D) Sözünü ettiğim elbiseyi aldım da giymedim.

E) Gazetedeki ilanı ben de görmüştüm.

(1994-ÖSS)

Çözüm:

E seçeneğindeki “de” bağlacı, başkaları tarafından yapılan bir işin, sözü söyleyen kişi tarafından da gerçekleştirildiğini göstermek amacıyla kullanılmış ve cümleye “eşitlik, gibilik” anlamı katmıştır.

Cevap E

 

Örnek 2:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “de” sözcüğünün atılması anlam değişikliğine yol açar?

A) Oraya uğra da arkadaşının düşüncelerini öğren.

B) Onu hem dün hem de bugün aradım.

C) Ne kendi geldi ne de çocuklarını gönderdi.

D) Ben bu öğüdü ona değil de sana vermeliydim.

E) Dün akşamki toplantıda ben de konuştum.

(1993-ÖYS)

Çözüm:

A, B, C ve D seçeneklerindeki cümleleri “de” bağlacını atarak okuduğumuzda, cümlelerin herhangi bir anlam değişikliğine uğramadığını görüyoruz. E seçeneğinde kişi, başkalarının yanı sıra kendisinin de konuştuğunu belirtiyor. Cümleyi “de” bağlacını atarak okuduğumuzda, konuşanın sadece kendisinin olduğu anlamı çıktığını ve cümlenin anlamının bütünüyle değiştiğini görüyoruz.

Cevap E

 

Örnek 3:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ama bağlacı, koşul anlamında kullanılmıştır?

A) Bir şeyler söyledi ama anlayamadım.

B) Biraz pahalı ama çok güzel.

C) Okula gideceksin ama otobüsle.

D) Eşyaları eski ama tertemiz.

E) Belki doğru söylüyorsun ama inanmıyorum.

(1981-ÖYS)

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde A, B, D ve E’de “ama” bağlacının karşıtlık ilgisi kurduğunu görüyoruz. C’de ise “ama” bağlacının “okula gitme” işini “otobüsle gitme” koşuluna bağlayarak koşul anlamında kullanıldığını görüyoruz.

Cevap C

 

Örnek 4:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “ama” sözcüğü, pekiştirme görevinde kullanılmıştır?

A) Çok zorladım; ama yararı olmadı.

B) Bir zamanlar burada eski ama sağlam bir ev vardı.

C) Bir derdin var senin; ama bana söylemek istemiyorsun.

D) Yine gelecekmiş; ama çok kalmayacakmış.

E) O günden sonra onu hiç ama hiç görmedim.

(1990 – ÖYS)

Çözüm:

Seçenekleri incelediğimizde A, B, C ve D’de “ama” sözcüğünün “fakat” anlamında “olumluluk – olumsuzluk” ilgisi kurduğunu görüyoruz. E’de ise aynı sözcüğün “görme” eyleminin pekiştirmeli bir biçimde yapılmadığını belirttiğini görüyoruz.

Cevap E

Ünlemler

 

Sevinme, coşma, kızma, acıma, şaşma, korkma gibi duyguları anlatan; seslenme, buyruk gibi durumları bildiren ya da doğa seslerini yansıtan sözcüklerdir.

Aman ha!

Of bıktım artık!

Ah bunu önceden bilseydim!

Vah vah, ne oldu sana!

Ay, ne şirin şeysin sen öyle!

Vay başıma gelenler!

Yeter be!

Bravo sana!

Hah vapur gözüktü!

Ha gayret!

Elveda sana, ey sonbahar!

Eyvah, ne yer, ne yâr kaldı!

Hey, bana baksana!

Oh, ne güzel!

Not: Ünlemler bazen cümle içinde değişik görevlerde kullanılabilir.

Kimsenin ahı kimsede kalmaz. (ad)

Dedemin amansız bir hastalığı vardı. (sıfat)

Ha ben ha sen, hiç fark etmez. (bağlaç)

 

Örnek 1:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlem vardır?

A) Ne vardı diyorum ah bir dönseydin son anda.

B) Yalnızlık üşümekmiş, yalnızım üşüyorum.

C) Uçurummuş sensizlik, tut beni düşüyorum.

D) Bütün maviler sensiz şimdi her şey düş rengi.

E) Geleceksen deli dalgalarla deli yağmurlarla gel.

Çözüm:

A seçeneğindeki “ah” ünlemi bir özlem anlamı verir.

Cevap A

Tamlamalar (İsim Tamlaması – Sıfat Tamlaması)

TAMLAMALAR

Bir ismin benzerlerinden ayırt edilebilmesi için başka bir isim, zamir veya sıfatla anlam ilişkisi kurarak oluşturduğu söz öbeğine tamlama denir.

Tamlamalar bir söz öbeğidir ve en az iki kelimeden oluşur, tek sözcüklü tamlama olmaz.

Tamlamalarda iki öge vardır: tamlayan ve tamlanan. Tamlamada belirtilen, açıklanan isme tamlanan denir. Tamlananı belirten, açıklayan sözcüklere de tamlayan denir.

Tamlamalar, sıfat tamlaması ve isim tamlaması olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:

1. Sıfat Tamlamaları

Bir ismin rengi, şekli, durumu, sayısı gibi özelliklerini belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların, isimlerin önüne gelerek onlarla oluşturdukları söz öbeklerine sıfat tamlaması denir.

Sıfatlar her zaman isimlerden önce gelir. Dolayısıyla sıfat tamlamalarında tamlanan isim, tamlayan ise sıfattır.

NOT: Sıfat tamlamalarında, tamlanana (isme) sorduğumuz “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı?” sorularıyla tamlayanı (sıfatı) bulabiliriz.

TAMLAYAN (SIFAT)	TAMLANAN (İSİM)
» iyi	insan	nasıl insan? → iyi
» acılı	yürek	nasıl yürek? → acılı
» o	araba	hangi araba? → o
» on beş	elma	kaç elma? → on beş
» onuncu	yüzyıl	kaçıncı yüzyıl? → onuncu

NOT: Sıfat tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.

2. İsim Tamlamaları

Bir ismin aitlik ilgisi yönünden daha belirgin hâle gelmesi için başka bir isim tarafından tamamlanmasıyla oluşan isim grubuna isim tamlaması denir. İsim tamlamaları da tıpkı sıfat tamlamaları gibi tamlayan ve tamlanandan oluşur.

⇒ İsim tamlamalarında tamlayan, ilgi eklerini; tamlanan ise iyelik (aitlik) eklerini alır.

Tamlayan ekleri (ilgi ekleri): -ın /-in /-un /-ün, -(n)ın /-(n)in /-(n)un /-(n)ün, -im
Tamlanan ekleri (iyelik ekleri): -ı /-i /-u /-ü, -(s)ı /-(s)i /-(s)u /-(s)ü, -im, -in

İsim tamlamaları belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamaları olmak üzere üçe ayrılır:

2.1. Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayanın ilgi eki, tamlananın da iyelik eki aldığı tamlamalardır. Bu tamlamalarda belirgin bir aitlik anlamı vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.

Belirtili isim tamlaması ⇒ tamlayan + ilgi eki | tamlanan + iyelik eki

NOT: Belirtili isim tamlamalarında, tamlanana sorduğumuz “kimin, neyin?” sorularıyla tamlayanı bulabiliriz.

TAMLAYAN	TAMLANAN
» kapının	kolu	neyin kolu? → kapının
» Osman’ın	oğlu	kimin oğlu? → Osman’ın
» benim	hikâyem	kimin hikâyesi → benim

⇒ Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir.

⇒ Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka türden sözcükler girebilir.

NOT: Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan da tamlanan da birden çok sözcükten oluşabilir.

2.2. Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayanın ek almadığı, sadece tamlananın ek aldığı tamlamalardır.

Belirtisiz isim tamlaması ⇒ tamlayan | tamlanan + iyelik eki

⇒ Belirtisiz isim tamlamalarında, tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez ve tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcük giremez.

2.3. Zincirleme İsim Tamlaması

İkiden fazla ismin birbirine bağlandığı isim tamlamalarıdır. Zincirleme isim tamlaması ayrı bir tamlama çeşidi değildir. Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan veya her ikisi de kendi içinde başka bir isim tamlaması oluşturur.

Takısız İsim Tamlaması

Tamlayanın ve tamlananın hiçbir tamlama eki almadığı isim tamlamalarıdır.

Takısız isim tamlamaları, ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın “neye benzediğini” belirtir.

Örnek

» gümüş yüzük
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “gümüş” sözcüğü yüzüğün neyden yapıldığını (hammaddesini) belirtmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.

TAMLAYAN	TAMLANAN
altın	kafes
cam	kavanoz
çelik	tencere
deri	mont
keten	pantolon

 

» taş kalp
tamlamasında iki sözcük de tamlama eki almamıştır ve bu tamlamadaki “taş” sözcüğü kalbin neye benzediğini belirtmektedir, yani kalp, taşa benzetilmektedir. Bu yüzden bu tamlama takısız isim tamlamasıdır.

TAMLAYAN	TAMLANAN
altın	saç
demir	yumruk
çelik	irade
deniz	göz
inci	diş

 

 

 

• Yapı / Şekil Bilgisi

Fiillerde Çatı

KONU BAŞLIKLARI

 

1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
   • Etken Fiil
   • Edilgen Fiil
   • Dönüşlü Fiil
   • İşteş Fiil
2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
   • Geçişli Fiil
   • Geçişsiz Fiil
   • Oldurgan Fiil
   • Ettirgen Fiil 

Fiil çatısı, en genel ifadeyle yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir. “Fiil çatısı” sözü ilk duyulduğunda “Neden çatı denmiş ki?” gibi bir soru gelebilir akıllara. Bir evin çatısını düşünelim (Genelde üçgen şeklinde çizilir) çatının alt kısmına yüklemi koyarsak üstteki iki kenara da özne ve nesneyi koyduğumuzda fiil çatısını oluşturmuş oluruz. Fiillerde çatı veya fiil çatısı dendiğinde aklımıza yüklem-özne-nesne ilişkisi gelmelidir.

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Konumuzun isminden de anlaşılacağı üzere çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere iki yönden incelenir.

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları (Özne-Yüklem İlişkisi)

Özne – yüklem ilişkisinde, öznenin, eylemin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de fiiller dört grupta incelenir:

1.1. Etken Fiil

İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.

Örnek

» Babam her gün kitap okuyor.
cümlesinde “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan gerçek bir özne olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.

 

» Bu kitabı dün aldım.
cümlesinde “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de,cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

» Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
cümlesinde olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil,insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.

 

 

• Örnek Soru
• Çözüm

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır? (1993 – OKS)

• A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
• B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
• C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
• D) Çocuklar oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.

A, B ve C’deki fiiller etken çatılı değildir. Çünkü bu fiillerde bildirilen eylemleri yapan gerçek bir özne yoktur. İş, başkası tarafından yapılmaktadır. D’de ise “çocuklar” gerçek öznedir. Cümlede bildirilen “yakınma” işini gerçekleştiren, oyun sahasının yokluğundan şikâyetçi olanlar “çocuklar”dır. Eylemi gerçekleştiren gerçek özne (çocuklar) olduğuna göre cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

 

Cevap D

 

NOT: Etken fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir.

Örnek

» Benim sözlerimi herkes anladı.
cümlesinde “anlama” işini gerçekleştiren gerçek özne “herkes” sözüdür. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap veren “sözlerimi” ise nesnedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemi öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

 

 

1.2. Edilgen Fiil

İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir. Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.

Örnek

» Futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.
cümlesinde “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir.

 

» Bütün sokaklar temizlendi.
» Kitapların hepsi okundu.
» Kapı hızlı hızlı vuruldu.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.

» Bakkaldan bir ekmek alındı.
sözde özne  yüklem cümlesinde “alma” eylemini yapan, gerçekleştiren gerçek bir özne yoktur. Biz zihnimizden “tarafından” sözüyle cümleye bir özne getirebiliriz. Bu durumda cümle şöyle olur: “(Çocuk tarafından) bakkaldan bir ekmek alındı.”

 

 

 

NOT: Edilgen fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göredaima geçişsizdir. Çünkü; edilgen fiillerde nesne gibi görünen öge, daima sözde öznedir.

Örnek

» Kardeşim, kırtasiyeden güzel bir kalem aldı.
cümlesinde “alma” işini yapan özne (kardeşim) vardır. Cümle gerçek öznesi olduğu için etkendir. Alma işinden etkilenen bir öge, yani nesne cümlede vardır: güzel bir kalem. Öyleyse bu cümle öznesine göre etken, nesnesine göre geçişlidir.

 

» Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.
cümlesi ise öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.

 

 

1.3. Dönüşlü Fiil

İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir. Dönüşlü fiiller, etken fiillere “-l” ve “-n” ekleri getirilerek yapılır.

Örnek

» Sergen maçı kazanınca sevindi.
cümlesinde, işi yapan “Sergen” olduğu gibi, etkilenen de “Sergen”dir. (Sevinmiştir.) Dolayısıyla bu cümlenin yüklemi dönüşlü eylemdir.

 

» Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim.
» Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı.
» Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l ve -n” eklerini almıştır. Cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler dönüşlüdür.

 

 

 

NOT: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şudur: Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.

Örnek

» Benim sözlerimden çok alındı. (dönüşlü)
cümlesindeki “alındı” fiilinin gerçek bir öznesi vardır: “O”. Dolayısıyla bu cümlenin yüklemindeki eylem dönüşlüdür.

 

» Marketten deterjan da alındı. (edilgen)
cümlesindeki “alındı” fiilini gerçekleştiren bir özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “deterjan” sözde öznesi var. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki eylem edilgen çatılıdır.

» Bu elbise geçen yıl dikildi. (edilgen)
cümlesinde elbise geçen yıl dikilmiş; ama elbiseyi diken belli değil. “Bu elbise” sözcüğü sözde öznedir.

» Ali, durakta tam iki saat dikildi. (dönüşlü)
cümlesinde ise “dikilmek” eylemini yapan ve etkilenen gerçek bir özne (Ali) vardır.

» Bulaşıklar yıkandı. (edilgen)
» Rıfkı akşam yıkandı. (dönüşlü)

 

 

• Örnek Soru
• Çözüm

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özneye geri dönmektedir? (2004 – ÖO)

• A) Anahtarı bulabilmek için akşama kadar arandı.
• B) Arkadaşım bugün telefonla sürekli arandı.
• C) Hasta için yakınları tarafından kan arandı.
• D) Son baskısı da tükenen o kitap çok arandı.

Eylemin özneye geri dönmesi dönüşlülükle ilgilidir. Öyleyse cümlede dönüşlü eylem arayacağız. Bu da A seçeneğinde verilmiştir. Bu cümlede arama işini yapan ve bu işten etkilenen özne aynıdır. B, C ve D seçeneklerindeki eylemler ise edilgendir.

 

Cevap A

1.4. İşteş Fiil

Fiilde anlatılan işin birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir. İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır. İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle oluşturulur.

Örnek

» Çocuklar bahçede top oynadılar.
» Herkes bu konuyu anladı.
Yukarıdaki cümlelerde özne birden fazladır, ancak bu fiiller işteş değildir. Çünkü anlatılan eylem bir özne tarafından yapılabilir, ayrıca “-ş-” eki de almamışlardır.

 

» Babam öğretmenimle görüşmüş.
cümlesinde özne “babam” sözcüğüdür. Ancak görüşme eylemi bir kişi tarafından gerçekleştirilemez. Bu nedenle “görüşme” fiili işteştir.

» Yeni gelen öğrenci ile tanıştın mı?
» Kuşlar ne de güzel ötüşüyor.”

 

 

» İşteşlik değişik şekillerde ve farklı anlamlarda karşımıza çıkar:

Karşılıklı Yapma (Karşılıklı İşteş Fiil)

Fiili, birden fazla özne karşılıklı bir şekilde yapar. Bu durumda özneler karşı karşıyadır.

Örnek

» İki çocuk dövüştü.
» Konuyu uzun uzun tartıştılar.
» Araçlar köprü üzerinde çarpışmış.
» Komşusuyla sabah selamlaştı.
» İki ülke sonunda anlaştı.
Dikkat ederseniz “dövüşme, tartışma” gibi eylemler bir özne ile gerçekleşemez. Bu eylemlerin olması için en az iki kişinin, “çarpışma” eyleminin olması için en az iki aracın olması gerekir.

 

 

Birlikte Yapma (Birlikte İşteş Fiil)

“-ş” ekini almış olan fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte yapılmasıdır. Bu durumda özneler karşı karşıya değil; birlikte, yan yana hareket ederler.

Örnek

» Bütün çocuklar bağrışıyordu.
» Gel yolcu, vatanın derdine ağlaşalım.
» Ne güzel, bütün kuzular meleşiyor.
» Güvercinler gökyüzünde ne güzel uçuşuyordu.
Bir çocuk bağırabilir, bir kuzu meleyebilir; birden fazla çocuk “bağrışır”, birden fazla koyun da “meleşir.” Yani bu eylemler, “bağrışma, meleşme” bir özne tarafından gerçekleştirilemez. Zaten gerçekleştirilen eylemler de işteş olamaz.

 

 

 

UYARI: Türkçede kimi eylemler işteş çatılı eylem gibi görünür; ama bunlardan kimilerinde eylemin birlikte ya da karşılıklı yapılması söz konusu değildir. Bunlarda bir durumdan başka bir duruma geçiş söz konusudur. Bazı kaynaklarda böyle fiillere “nitelikçe işteş” fiiller denir.

Örnek

» Bakım yapılan parklar güzelleşti.
cümlesinde “güzelleşmek” eylemi birlikte ya da karşılıklı yapılmayı değil, bir değişimi bildirir. Bu nedenle bu eylem işteş değildir.

 

 

• Örnek Soru
• Çözüm

Aşağıdakilerin hangisinde eylemin karşılıklı olarak yapılması söz konusudur? (1999 – OKS)

• A) Çocuklar palyaçoyu görünce gülüştüler.
• B) Sinemaya gitmek için sözleştiler.
• C) Çukurova’da başaklar erken olgunlaşır.
• D) Gürültüyü duyan keklikler uçuştular.

Eylemin karşılıklı olarak yapılması “karşılıklı işteş” olması demektir. Seçeneklerdeki fiilleri inceleyelim:

• gülüştüler -> birlikte yapma
• sözleştiler-> karşılıklı yapma
• olgunlaşır -> işteşlik yok
• uçuştular -> birlikte yapma

B’deki “sözleşmek” eylemi birden çok özne tarafından “karşılıklı” yapılmıştır.

 

Cevap A

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları (Nesne-Yüklem İlişkisi)

Bu fiillerin bir kısmı kullanılırken nesneye ihtiyaç gösterir, bir kısmı ise herhangi bir nesne olmadan da kullanılabilir. Bu fiiller dört grupta incelenir:

2.1. Geçişli Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Geçişli fiiller, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne?” sorularına cevap verirler.

Örnek

» İçeriden su getirdi.
cümlesinde “getirmek” eyleminden etkilenen varlık “su”dur. Bunu yükleme sorduğumuz “ne” sorusu ile bulabiliriz. Buna göre “getirmek” fiili nesne aldığı için geçişlidir.

 

» Hakem kaleciyi maçtan attı.
cümlesinde “atmak” eyleminden etkilenen, “kaleci” sözüdür. Bu söz, cümlede nesne olarak kullanılmıştır. Dolayısıyla “atmak” fiili geçişlidir.

 

 

NOT: Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.

Örnek

» Yolcular durakta bekliyor.
cümlesinde “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede “nesne” bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle “neyi?” sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuş ya da otobüs vardır.

 

 

2.2. Geçişsiz Fiil

Nesne almayan, yani “ne, neyi ve kimi?” sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz fiillere nesneyi bulmak için “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda cevap alamayız.

Örnek

» Dayımlar bugün tatile gidiyor.
cümlesinde “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor.

 

» Ali’nin sözlerine çok güldük.
cümlesinde de “gülmek” eylemi geçişsizdir. Çünkü “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermiyor.

 

 

 

2.3. Oldurgan Fiil

Geçişsiz fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillereoldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani “-r-, -t-, -tır-” eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.

Geçişsiz Fiil		Oldurganlık Eki		Oldurgan Fiil
uyumak	+	-t-	→	uyutmak
pişmek	+	-r-	→	pişirmek
basmak	+	-tır-	→	bastırmak
gülmek	+	-dür-	→	güldürmek

Örnek

» Bardakları elinden düşürdü.
cümlesinde “düşmek” sözcüğü geçişsizdir. Bu fiil “-ür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Fiil geçişsizken geçişli hale geldiği için oldurgan fiildir.

 

» Çocuk hepimizi güldürdü.
cümlesindeki “gülmek” eylemi geçişsizdir. Bu eylem “-dür” eki ile geçişli hâle getirilmiştir. Sonuçta bu fiil oldurgan fiildir.

 

2.4. Ettirgen Fiil

Geçişli fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.

Geçişli Fiil		Ettirgenlik Eki		Ettirgen Fiil
anlamak	+	-t-	→	anlatmak
duymak	+	-r-	→	duyurmak
sevmek	+	-dir-	→	sevdirmek
kırmak	+	-dır-	→	kırdırmak

Örnek

» Kitabı öğrencilere okuttu.
cümlesinde “okumak” geçişli, bu eylemden türetilen “okutmak” da geçişlidir.

 

» Zorluklar sizi yıldırmamalı. (oldurgan fiil)
» Bakkaldan iki ekmek aldırdı. (ettirgen fiil)